Dieta refluksowa – zasady, produkty zalecane i niezalecane

Refluks to powszechna choroba przewodu pokarmowego, która powoduje nieprzyjemne dolegliwości. Jej leczenie polega na stosowaniu leków przepisanych przez lekarza, a także modyfikacji dotychczasowego stylu życia i odżywiania. Odpowiednio skomponowana dieta refluksowa ogranicza objawy refluksu żołądkowo-przełykowego i ma na celu poprawę komfortu życia chorego. Wyjaśniamy, jak za pomocą żywienia oraz zmiany trybu życia zmniejszyć objawy refluksu.

Spis treści:

1. Czym jest refluks żołądkowo-przełykowy?
2. Przyczyny refluksu
3. Leczenie choroby refluksowej
4. Zasady diety refluksowej
5. Produkty zalecane w diecie refluksowej
6. Produkty niezalecane w diecie refluksowej
7. Dodatkowe zalecenia dotyczące stylu życia
8. Przykładowy dzienny jadłospis

Czym jest refluks żołądkowo-przełykowy?

Choroba refluksowa przełyku (z ang. gastroesophageal reflux disease, GERD) jest nazywana potocznie refluksem żołądkowo-przełykowym lub po prostu refluksem. Polega na wstecznym zarzucaniu treści żołądkowej do przełyku, co powoduje nieprzyjemne objawy i powikłania.

Choroba refluksowa przełyku to schorzenie przewlekłe. W jej przebiegu mamy do czynienia z nieprawidłowym działaniem lub niewydolnością dolnego zwieracza przełyku. Jest to mięsień czynnościowy, który znajduje się pomiędzy przełykiem a wpustem żołądka. Współpracuje z odnogami przepony, pełniąc funkcję pewnego rodzaju zastawki. Jego rozkurcz umożliwia przedostanie się kęsa pokarmu z przełyku do żołądka. Natomiast jego skurcz oddziela przełyk od żołądka, co zapobiega cofaniu się kwaśnej treści żołądkowej do przełyku.

Objawy choroby refluksowej

Do najczęstszych objawów refluksu należą:

• zgaga – palący ból w nadbrzuszu lub za mostkiem, który pojawia się zwykle po spożyciu obfitego, kwaśnego, słodkiego lub tłustego posiłku,
• zarzucanie kwaśnej treści żołądkowej do przełyku, co powoduje pieczenie w przełyku,
• puste odbijanie.

Warto dodać, że aż u 40-50% osób choroba refluksowa przebiega bezobjawowo. Chory dowiaduje się o niej podczas badania endoskopowego górnego odcinka przewodu pokarmowego, które przeważnie jest wykonywane w diagnostyce innego schorzenia.

Przyczyny refluksu

Przyczyną choroby refluksowej przełyku jest nieprawidłowe działanie i napięcie dolnego zwieracza. Czynniki zwiększające ryzyko tych zaburzeń to:

• nadmierna masa ciała – nadwaga lub otyłość,
• nieprawidłowo skomponowana dieta – zwłaszcza spożywanie dużych ilości tłustego pokarmu,
• ciąża,
• brak aktywności fizycznej,
• stres,
• spożywanie alkoholu,
• palenie papierosów,
• operacje żołądka lub przełyku.

Leczenie choroby refluksowej

Leczenie choroby refluksowej dobierane jest indywidualnie w zależności od przyczyny jej rozwoju oraz nasilenia objawów. Za standard uważa się stosowanie inhibitorów pompy protonowej (PPI). To grupa leków, których działanie polega na hamowaniu wydzielania kwasu solnego i zwiększaniu pH treści pokarmowej z kwaśnej w kierunku zasadowej. Z przeprowadzonych badań wynika, że mimo regularnego stosowania wspomnianych preparatów, ulgi nie odczuwa nawet 30-50% chorych. Dlatego w kontekście leczenia refluksu szczególnie ważna jest również modyfikacja dotychczasowego stylu życia oraz zmiana sposobu odżywiania się.

Zasady diety refluksowej

Odpowiednio skomponowany jadłospis jest ważnym elementem uzupełniającym leczenie farmakologiczne choroby refluksowej. Polecana jest dieta lekkostrawna z ograniczeniem substancji pobudzających wydzielanie soku żołądkowego i spowalniających opróżnianie żołądka. Osoby z nadmierną masą ciała powinny stosować dietę o obniżonej kaloryczności, która pozwoli zredukować obecną masę ciała.

Najważniejsze zasady żywieniowe przy refluksie przełykowym:

1. W ciągu dnia zaleca się spożycie 5-6 małych objętościowo posiłków w regularnych odstępach czasowych. Ostatni niskotłuszczowy posiłek powinien być spożyty nie później niż 3 godziny przed snem.
2. W chorobie refluksowej ma znacznie zastosowana obróbka kulinarna żywności. Potrawy zaleca się gotować w wodzie lub na parze, piec lub dusić w sosach własnych bez wcześniejszego obsmażania. Dla usprawnienia trawienia, posiłki można blendować, aby uzyskać konsystencję papkowatą.
3. Dieta powinna być oparta o produkty niskobłonnikowe np. jasny makaron, biały ryż, jasne pieczywo. Produkty zbożowe pełnoziarniste są dopuszczalne w ograniczonych ilościach, jeśli po ich spożyciu nie pojawiają się objawy refluksu.
4. Zalecane są chude gatunki mięs, chude wędliny, jaja gotowane na miękko, produkty mleczne chude lub o średniej zawartości tłuszczu.
5. W diecie wskazane jest unikanie produktów tłustych np. mięso z widocznym tłuszczem, smalec, tłuste produkty mleczne.
6. Tłuszcz w postaci olejów roślinnych czy masła można dodawać do gotowych potraw.
7. Polecane są dojrzałe, niekwaśne owoce i gotowane warzywa – najlepiej młode i bez skórki.
8. Ponieważ objawy refluksu występują po spożyciu kwaśnych, bardzo słodkich pokarmów i napojów wskazane jest ich wyeliminowanie lub ograniczenie zależnie od indywidualnej tolerancji. Niezalecana jest też gazowana woda i gazowane słodkie napoje.
9. W zależności od indywidualnej tolerancji należy unikać lub ograniczyć spożycie produktów wzdymających np. cebuli, czosnku, nasion strączków, a także ostrych przypraw np. papryka chili, chrzan.
10. Przy refluksie należy unikać picia mocnej kawy i mocnej herbaty – korzystne jest rozcieńczenie ich naparów i spożywanie z dodatkiem chudego mleka.
11. Wskazane jest ograniczenie jedzenia potraw bardzo zimnych lub bardzo gorących. Optymalnym wydaje się spożywanie dań ciepłych lub o temperaturze pokojowej.

Dieta przy refluksie powinna być dopasowana do indywidualnych potrzeb pacjenta pod względem kaloryczności, zawartości białka, węglowodanów i tłuszczów. Jest wiele pokarmów, które mogą nasilać objawy GERD, przy czym wpływ ten jest osobniczo zmienny. Dlatego każda osoba z refluksem powinna w oparciu o własne doświadczenia opracować listę produktów dobrze tolerowanych i nasilających symptomy, aby ograniczyć objawy choroby i poprawić jakość życia.

Produkty zalecane w diecie refluksowej

Zależnie od indywidualnej tolerancji dietę warto oprzeć o następujące pokarmy:

• dojrzałe, soczyste i niekwaśne owoce np. brzoskwinie, truskawki, banany, winogrona, owoce jagodowe, morele; w okresie zaostrzenia choroby polecane są owoce pieczone, gotowane lub w postaci musu,
• młode, soczyste warzywa – najlepiej gotowane np. marchew, dynia, cukinia, buraki, szpinak, szparagi; w umiarkowanych ilościach – kalafior, brokuły, pomidory bez skórki (również passata pomidorowa, koncentrat pomidorowy), fasolka szparagowa, zielony groszek, seler, drobno starte surówki,
• produkty zbożowe – pieczywo pszenne jasne (często lepiej tolerowane jest czerstwe), sucharki, biały ryż, kasza jaglana, kasza jęczmienna drobna, kasza manna, jasny makaron, makaron nitki, purée ziemniaczane, biszkopty,
• przetwory mleczne chude lub o średniej zawartości tłuszczu – np. mleko, serek homogenizowany, jogurt naturalny, zsiadłe mleko nieprzekwaszone, twarożek; w umiarkowanych ilościach – łagodny ser żółty,
• chude mięso bez widocznego tłuszczu – np. kurczak, indyk, cielęcina, królik; w umiarkowanych ilościach – chuda wołowina np. polędwica, udziec, chude wędliny drobiowe z dobrym składem, parówki cielęce,
• chude ryby – np. dorsz, sola, szczupak, pstrąg, okoń, flądra, lin, mintaj, sandacz; w umiarkowanych ilościach – makrela, sardynki, młody karp,
• jaja gotowane na miękko, jajecznica na parze lub omlet na parze,
• tłuszcze dodawane do gotowych potraw – olej rzepakowy, słonecznikowy, lniany, oliwa z oliwek, masło, słodka śmietanka, orzechy mielone lub w płatkach; w umiarkowanych ilościach – margaryna roślinna,
• łagodne przyprawy – cynamon, wanilia, natka pietruszki, koperek; w ograniczonych ilościach sól,
• napoje – woda niegazowana, słaba herbata lub kawa z mlekiem, kawa zbożowa z mlekiem; w ograniczonych ilościach wymienione napoje bez dodatku mleka, herbatki ziołowe i owocowe.

Produkty niezalecane w diecie refluksowej

W zależności od indywidualnej tolerancji przy refluksie należy ograniczyć lub wyeliminować następujące pokarmy:

• kwaśne, twarde i niedojrzałe owoce, a także czereśnie, gruszki, agrest, wiśnie, śliwki, cytrusy, suszone owoce, owoce marynowane w occie lub słodkich syropach,
• warzywa – m.in. kapusta, brukselka, cebula, czosnek, por, rzodkiewka, rzepa, kukurydza, szczaw, rabarbar, papryka,
• rośliny strączkowe – soczewica, ciecierzyca, fasola, bób, groch,
• produkty zbożowe pełnoziarniste – m.in. grube kasze (gryczana, pęczak, bulgur), ciemny makaron, brązowy ryż, płatki zbożowe pełnoziarniste (owsiane górskie), pieczywo chrupkie, pieczywo pełnoziarniste, otręby,
• wysokotłuszczowe produkty mleczne – wyraziste w smaku sery żółte długo dojrzewające, sery topione, kwaśna śmietana, ser typu Feta,
• tłuste mięso – m.in. karkówka, słonina, boczek, golonka, a także tłuste wędliny, konserwy, pasztet, smalec,
• tłuste ryby – m.in. łosoś, sum, tołpyga, szprotki, halibut niebieski,
• jaja gotowane na twardo, jajecznica na maśle lub smalcu, omlet smażony na tłuszczu,
• słodycze – torty, bita śmietana, ciasta z kremami, lody na śmietanie, czekolada, wyroby czekoladowe,
• napoje – mocna kawa i herbata, napoje gazowane, alkohol,
• dodatki – m.in. majonez, musztarda, keczup, ocet, kostki bulionowe, ostre przyprawy np. pieprz, chili.

Dodatkowe zalecenia dotyczące stylu życia

1. Bezpośrednio po posiłku należy unikać leżenia i wykonywania skłonów, ponieważ może to nasilać objawy refluksu.
2. Podczas spożywania posiłków należy zadbać o komfort psychiczny. Jedzenie w pośpiechu powoduje połykanie powietrza, a ponadto sprawia, że pokarm nie jest dokładnie przeżuwany. Warto pamiętać, że w jamie ustnej zachodzi pierwszy etap trawienia mechanicznego pokarmu.
3. Wskazane jest unikanie stresu i/lub nauka metod radzenia sobie ze stresującymi sytuacjami.
4. Osoby z objawami refluksu powinny zrezygnować z palenia papierosów oraz konsumpcji alkoholu.
5. Na co dzień warto wybierać luźne ubrania oraz bieliznę, które nie uciskają brzucha, aby nie zwiększać ciśnienia w jamie brzusznej. Może to nasilać objawy choroby.
6. Aby złagodzić objawy refluksu, warto spać z lekko uniesioną głową, ponieważ przeciwdziała to cofaniu się treści żołądkowej do przełyku.
7. Przy refluksie należy ograniczyć, a najlepiej wyeliminować żywność wysokoprzetworzoną. Jadłospis należy komponować w oparciu o mało przetworzone produkty spożywcze z listy dobrze tolerowanych.
8. Aby złagodzić objawy refluksu przełyku, warto podejmować umiarkowaną aktywność fizyczną każdego dnia przez ok. 30-40 minut. Mogą to być spacery, gimnastyka, joga.

Przykładowy dzienny jadłospis

• Śniadanie: gotowane jajko na miękko, pieczywo pszenne cienko posmarowane masłem z plasterkami pomidora bez skórki
• II śniadanie: jogurt naturalny 2% tłuszczu z musem z dojrzałej brzoskwini i banana
• Obiad: pieczony filet z piersi kurczaka z tymiankiem, purée ziemniaczane, pieczone plasterki cukinii polane oliwą z oliwek
• Podwieczorek: budyń z kaszy jaglanej na mleku 2% tł. z truskawkami i płatkami migdałów
• Kolacja: zupa krem z marchwi z jogurtem naturalnym i pszennymi grzankami.

Bibliografia:
1. Dudkowiak R., Poniewierka E.: Rola diety i stylu życia w leczeniu choroby refluksowej przełyku. Family Medicine & Primary Care Review, 2012, 14, 4.
2. Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienia zdrowego i chorego człowieka. Wydanie IV. PZWL, Warszawa 2016.
3. Dieta w chorobie refluksowej. Zalecenia Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie.